a-İLK TÜRK DEVLETLERİNDE SANAT
* Temeli atlı
göçebe kültürüne dayanan Orta Asya Türk sanatının oluşmasında göçebe yaşam
tarzı ve karasal iklimin mutlak etkisi vardır. Çadır, binek takımları ve
silahların süslenmesi; ilk Türkler-deki sanatı oluşturur.
Mimarî :
* İlk Türkler göçebe olsalar da bazen geçici
ve kerpiçten evler yapmışlardır.
** Kurgan:
Özellikle Hunlarda rastlanan, yer altı odası şeklindeki anıt
mezarlardır. Kurganlar Türklerin en eski mimarî eserlerindendir. Mumyalanmış
cesetler, başları Doğu’ya gelecek biçimde yatırılırdı. Cesetlerin mumyalanması,
yanlarına atlarının, özel eşyalarının ve bazı hediyelerin kon-ması, ahiret
inancının kanıtıdır.
* İlk Türklere ait bir diğer önemli mimarî
eser, II. Köktürk Devleti’nden kalma Orhun Yazıtları’dır (Bilge Kağan, Kül
Tigin ve Tonyukuk adına dikilmiş 3 adet dikili taştır).
* Uygurlardan
itibaren, çadırdan esinlenerek kubbeli
anıt mezarlar yapılmaya başladı. Çadır kültü-rü ve kubbe sonraki dönemlerde de
Türk anıt-mezar mimarîsini etkilemeye devam etti.
** Yerleşik hayata
geçen Uygurlar, şehirler kurup etrafını surlarla çevirdiler. Ev, saray,
manastır ve tapınaklar inşa ettiler. Tek katlı, avlulu ve dikdörtgen plânlı
Uygur evleri, sonraki dönemlerde Anadolu ve Balkanlardaki “Türk evi” denen ev
tipine de örnek teşkil etti. Uygur manastır ve tapı-nakları da mimarî anlamda
Türk-İslâm devletlerindeki medreselere model oldu.
** Resim ve Heykel :
- Hun ve
Köktürklerdeki balbal geleneği, Türk heykel sanatının temelidir,
başlangıcıdır. Uygurlar döneminde balballar donukluktan kurtulmuş, hareket
özelliği kazanmıştır.
- Türk resim
sanatını Uygurlar başlattı. Uygurlarda resim ve heykel sanatlarının gelişiminde
Maniheizm inancı belirleyicidir. Uygur tapınaklarındaki duvar resimlerinde
insan yüzleri, duyguları ifade edecek biçimde betimlenmiştir.
– Türk minyatür ve
çini sanatını da Uygurlar başlattı.Kitapları süslemek için çizdikleri
minyatürler, daha ziyade dinî konuludur.
** El Sanatları :
- Hayvan
Üslubu: Türklerin yaşam tarzından kaynaklanan, Türklere özgü süsleme
sanatı ve üslubu-dur. Sanat eserlerindeki süslemelerde hayvan (özellikle at)
motiflerine sıklıkla rastlanır
– Türkler
dokumacılıkta da ustaydı. Halıyı dünyaya tanıtan millet, Türklerdir. Bilinen en
eski halı, Türklere ait olan (MÖ 3. veya 2. yy’da yapılmış), Altay Dağları
yakınlarındaki Pazırık Kurganı’nda bulunan Pazırık Halısı’dır (Günümüzde St.
Petersburg’daki Ermitaj Müzesi’nde sergilenmektedir).
– Türklerde
demircilik kutsal meslek sayılırdı. Bazı Türk devlet ve topluluklarında demirci
ve sa-vaşçıların kötü ruhları kovduklarına inanılırdı
– Altın
Elbiseli Adam : Kazakistan’daki Esik Kurganı’nda bulunan ve muhtemelen
İskitlere ait olan, altın bir zırhla kaplı mumyadır.
b-TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİNDE
SANAT
** Türk-İslâm
sanatı, Karahanlılar ile başlar. Gazneliler döneminde ise Hint ve İslâm sanatı
kaynaşmıştır.
** Mimarî :
- Yerleşik yaşama geçilmesi ve İslâm’ın
kabulüyle Türklerde mimarî alanda (özellikle cami yapımında) önemli gelişmeler
yaşandı
– İlk Türk
camilerini Karahanlılar inşa etti. İslâm öncesi Türklere ait olan kubbe unsuru
ve Türk üçgeni, İslâm sonrasında da kullanılmaya devam etti.
Karahanlıların Merv şehrinde inşa ettiği Talhatan Baba Camii, ilk önemli Türk
camilerindendir.
– BSD’de daha
büyük ve “eyvanlı tip” camiler inşa edildi. Örnek: İran’daki Mescid-i Cuma
– Türklerde saray
yapımı Uygurlar ile başlar. Türkler, İslâm’dan sonra da saraylar inşa ettiler.
Türk-İslâm saraylarına örnek: Leşker-i Bazar Sarayı
(Gazneliler-Butz şehri) ve Kubadabad
Sarayı (TSD-Konya
– Türklerde İslâm
öncesi anıt-mezar (kurgan) mimarîsi, İslâm sonrasında (Karahanlılar döneminde)
türbe mimarîsine dönüşerek devam etti. Selçuklu anıt-mezarları “Türbe” ve
“Kümbet” olarak iki çeşittir (Türbelerin çatısı kubbedir, kümbetlerinki ise
piramitimsi veya koniktir). Türk-İslâm devletlerindeki önemli anıt-mezarlar: Ayşe
Bibi Türbesi (Karahanlılar), Sultan Sencer Türbesi (BSD), Hunat Hatun
Türbesi ve Döner Kümbet (TSD)
– Türk tarihindeki
ilk kervansarayları Karahanlılar “Ribat” adıyla inşa etti. Ribat mimarîsi
Selçuklu ve Osmanlı kervansaraylarına da örnek oldu. En önemli Türk-İslâm
kervansarayları: Ribat-ı Melik (Karahanlılar), Ribat-ı Mahi (Gazneliler), Ribat-ı
Şerif (BSD), Aksaray Sultan Han-Kayseri Sultan Han-Kayseri Karatay Han (TSD)
– İlk Türk-İslâm
medresesi: Karahanlı Tabgaç Buğra Han’ın açtığı Semerkant Medresesi.
Anadolu’daki ilk medrese: Yağıbasan Medresesi (Danişmentliler
Beyliği/Tokat-Niksar)
–Çifte Minareli Medrese
(Erzurum) ile İnce Minareli Medrese ve Karatay Medresesi (Konya) de TSD’ye ait
önemli medreselerdir
– Özellikle II.
Beylikler Dönemi ile TSD döneminde çok sayıda şifahane açılmıştır. Örnek:
Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi (Mengücekliler), Kayseri Gevher Nesibe Hatun
Şifahanesi (TSD).
El Sanatları :
* Türklerde halı
ve kilim dokumacılığı, İslâm’ın kabulünden sonra da gelişerek devam etti.
* Beylikler
döneminde Hayvan Üslubu, İslâm’a aykırı olduğu gerekçesiyle terk edildi. Onun
yerine bitki motifleri ve geometrik şekiller kullanıldı.
** Süsleme Sanatları :
- Uygurlarla
başlayan Türk minyatür sanatı, Selçuklular döneminde “Nakışhane” ve “Nigârhane”
denen resmî okulların açılmasıyla ulusal sanat haline geldi. Selçuklulara ait
olan ve bugün Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan Varka ve Gülşah Mesnevisi
ile Kelile
ve Dimne adlı eserler Selçuklu minyatür sanatının en önemli
örnekleridir (Farsça yazılmışlardır).
-Türklerde
İslâmiyet’in kabulünden sonra hat sanatı (güzel yazı sanatı) gelişti. Bu
sanatın sanatçı-larına “Hattat” denirdi. Türk hat sanatının temellerini atan ve
ilk önemli Türk hattatı olan kişi, 13. yy’da yaşamış olan Amasyalı Yakut’tur.
- Selçuklular
döneminde büyük gelişme gösteren Türk çini sanatı, Beylikler döneminde
zayıflamış ama Osmanlı döneminde zirveye ulaşmıştır.
c-**BEYLİKLER DÖNEMİ SANATI
- TSD’nin 1243
Kösedağ Savaşı’na yenilerek yıkılış sürecine girmesinden sonra başlayan II.
Türk Beylikleri döneminde mimarîde görülen yenilikler şunlardır
a-) Selçuklular
döneminde önemsenmeyen “mekân bütünlüğü” kavramı bu dönemde önemsenmiştir.
b-) Selçuklu
camilerinde olmayan avlu, revak ve son cemaat yeri bu dönemde camilere
eklenmiştir.
c-) Camilerin
“Portal” denen ana kapı girişleri sadeleşmiştir (Moğol istilasının ekonomik yan
etkisi).
d-) Camilerde taş
işçiliği yerine mermer işçiliği tercih edilmiştir (Moğol istilasının eko. yan
etkisi.).
- Anadolu’da
Beylikler döneminden kalan en önemli mimarî eserler şunlardır:
* Selçuk’taki İsa
Bey Camii (Aydınoğulları)
* Karaman Hatuniye
Medresesi (Karamanoğulları)
* Manisa Ulu Camii
(Saruhanoğulları)
* Kütahya Vacidiye Medresesi
(Germiyanoğulları)
- TSD ile Osmanlı
arasında bir geçiş dönemi sayılan Beylikler dönemi, Osmanlı sanatını etkiledi
d-OSMANLI SANATI
** Osmanlı kültür
ve sanatını etkileyen uygarlıklar: Roma-Bizans-BSD-TSD-Beylikler-Orta Asya Türk
sanatı.
** Zamanla değişim
geçiren Osmanlı sanatı 3 döneme ayrılır: Erken Dönem (1300-1500) - Klasik Dönem
(1500-1700) - Geç Dönem (1700-1900’ler)
** ERKEN DÖNEM OSMANLI
SANATI :
- Bu dönemde
Osmanlı mimarîsinin en önemli örnekleri: Külliyeler…
Külliye bir yapılar bütünüdür; merkezdeki caminin etrafında han, hamam, çeşme,
bedesten, darüşşifa, medrese vb. yapılar bulu-nur. Osmanlı şehirleri
külliyelerin etrafında gelişmiştir.
- Erken dönem
Osmanlı mimarî eserlerinin çoğu Bursa, İznik ve Edirne’de yapılmıştır.
Örnek: Yıldırım Bedesteni-Yıldırım
Darüşşifası-Yıldırım Bayezid Türbesi (Bursa), Süleyman Paşa Medresesi-Hacı
Özbek Camii (İznik), Geyve Hanı (Adapazarı), Anadolu ve Rumeli Hisarı
(İstanbul)
- Osmanlı’da en
önemli çini üretim merkezleri: İznik, Kütahya, Bursa ve İstanbul…Bursa’daki
Yeşil Camii ve Türbesi, Osmanlı çiniciliğinin başlangıcı sayılır.
- Erken dönem
Osmanlı sanatında Fatih’e kadar minyatür alanında önemli eserler yoktur. Amasya
Darüşşifası’nın baş hekimi Sabuncuoğlu
Şerafettin’in Fatih’e sunduğu Cerrahiyye-i İlhaniye adlı eserde
ameliyat sahnelerini gösteren 140 adet minyatür vardır.
- İtalyan ressam Gentile Bellini, Fatih’in bir
portresini çizmiştir. Bundan etkilenen Nakkaş
Sinan Bey de II.
Mehmet’in “Gül Koklayan Fatih” isimli bir portresini çizmiştir.
- Osmanlı’da hat
sanatını başlatan ve bir ekol oluşturan ilk hattat: Amasyalı Şeyh Hamdullah.
Onun tekniğiyle yazılan en önemli eserler; İstanbul’daki Bayezid, Davutpaşa,
Sultanahmet ve Firuz Ağa camilerinin kitabeleridir.
NOT: Fatih Dönemi, Osmanlı sanatında Erken
dönemden Klasik döneme geçiş aşamasıdır. Bu yüz-den her iki dönemin
özelliklerini de içinde barındırır.
KLASİK DÖNEM OSMANLI SANATI
:
* Osmanlı
sanatında Klasik dönem, 16. ve 17. yüzyılları kapsar. Erken dönemdeki sanatta
biçim arayışları artık sona ermiş, olgunlaşan Osmanlı sanatı özgün bir sanat
biçimi olarak ortaya çıkmış.
** Ehl-i
Hiref Teşkilatı: II. Bayezid döneminde kurulan bir sivil toplum
hareketidir. Dönemin bütün sanat faaliyetlerini ve akımlarını yönlendirmiştir.
** Mimarî :
- Klasik dönemde
külliyelerin önemi artarak devam ettiği için bu döneme “Büyük Külliyeler Devri”
de denir… İstanbul’un fethinden sonra Fatih’in yaptırdığı Fatih Külliyesi ile Kanuni’nin yaptırdığı Süleymaniye Külliyesi, Osmanlı mimarîsinde çığır açmıştır. II.
Bayezid’in Amasya, Edirne ve İstanbul’da yaptırdığı külliyeler de bu şehirlerin
Osmanlı kimliği kazanmasında etkili olmuştur.
- Osmanlı
mimarîsinin Klasik dönemine “Mimar Sinan Dönemi” de denebilir. Mimar Sinan’ın
İstan-bul’da inşa ettiği ilk külliye, 1539’da Hürrem Sultan adına yaptığı
külliyedir. Mimar Sinan, Osmanlı Klasik dönem mimarîsine damga vurmuştur. Ona
göre çıraklık eseri İstanbul’daki Şehzade
Camii, kalfalık eseri İstanbul’daki Süleymaniye
Camii, ustalık eseri ise Edirne’deki Selimiye Camii’dir (II. Selim adına yaptığı bu son
eserini inşa etmeye başladığında 86 yaşındaydı).
- Bursa’daki ilk
Osmanlı sarayı ve Edirne Sarayı günümüze ulaşmamıştır. Klasik dönemin ve
Osman-lı tarihinin en önemli sarayı ise kuşkusuz İstanbul’da Fatih’in
yaptırdığı Topkapı Sarayı’dır.
- Klasik dönem
mimarîsinin diğer önemli eserleri şunlardır: Çifte Hamam (Kastamonu), Uzun
Kemer (İstanbul), Rüstem Paşa Kervansarayı–II. Bayezid Darüşşifası (Edirne).
Süsleme Sanatları :
* İznik 16. yy’da
Osmanlı’nın en önemli çini ve seramik merkezi oldu
** Osmanlı
minyatür sanatı, en parlak devrini Kanuni döneminde yaşadı. Matrakçı
Nasuh, Kanuni’ nin Irak Seferi’ni anlatan Beyân-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn adlı eserinde 128 minyatür
çizmiştir.
** Minyatür yapan
sanatçıya Nakkaş denir.
** Şemailname:
Şehnameci Seyyid Lokman tarafından yazılan Osmanlı tarih kitabıdır. Nakkaş
Osman,
1579’da hazırlanan bu kitaba Orhan Bey’den III. Murat’a kadarki Osmanlı
padişahlarının portrelerini (minyatürlerini) çizmiştir.
** “Şems’ül Hat (Hat
Sanatının Güneşi)” olarak bilinen Ahmet Karahisarî ile “Hattatların
Piri” olarak anılan Hafız Osman, Klasik dönemde yaşamış en önemli hattatlardır.
** Ayasofya
Camii’nde hatiplik yapan ve ilk büyük Türk ebruzeni olan Hatip Mehmet Efendi,
“Hatip” adıyla bilinen ebru tekniğini başlattı.
** Tezhip
(altınlama, yaldızlama) bir süsleme sanatıdır. Kitapların kenarlarını altın
rengine boyama sanatıdır. Tezhip yapan sanatçıya müzehhip denir. Türk
tezhip sanatı, en parlak devrini Kanuni dö-neminde yaşadı. Kara Mehmet, Kanuni’nin “Muhibbi Divanı” adlı eserini
süsleyen müzehhiptir.
GEÇ DÖNEM OSMANLI SANATI :
* Osmanlı
mimarîsinin Klasik dönemi, Mimar Sinan öldükten sonra eski parıltısını
yitirmiştir.
* 18. yy’da
başlayan Batı’ya yakınlaşma, Osmanlı sanatını da etkiledi. Geleneksel Türk
süsleme sanatları terk edilirken mimarîde Avrupa etkisi arttı. Avrupa kökenli Barok
ve Rokoko
gibi abartılı süslemeler tercih edildi. Duvarlarda çinilerin yerini fresk denen duvar resimleri aldı
** Geç dönem
Osmanlı mimarîsinin en önemli eserleri şunlardır: Nuruosmaniye Camii, Alay
Köşkü, Dolmabahçe Camii, III. Ahmet Çeşmesi, II. Mahmut Türbesi, Esad Efendi
Kütüphanesi
** Osmanlı
sanatındaki Avrupa etkisi, minyatürde de görüldü. Osmanlı tarihinin en ünlü
nakkaşı olan ve 18. yy’da yaşayan Levnî, Osmanlı minyatür
sanatını Batı resim sanatına yaklaştırdı (Minya-türlere hareket, yüzlere ifade
getirerek). Levnî, III. Ahmet’in şehzadelerinin sünnet töreninin anlatıldığı
(Vehbi Efendi tarafından yazılan) Surname adlı esere 137 adet minyatür
çizmiştir. Silsilename adlı eserinde ise III. Ahmet’e kadarki padişahların
portrelerini (minyatürlerini) çizdi
* 18. yy’da İznik
çinilerinin kalitesi düşünce çinicilikte Kütahya şehri ön plâna çıkmıştır
** Osmanlı’da
modern anlamda resim sanatı, askerî eğitim veren modern okullarda başladı. En
önemli Osmanlı ressamları: Osman Hamdi
Bey ve Şeker Ahmet Paşa…1883’te
İstanbul’da Sanayi-i Nefise Mektebi’nin (Güzel Sanatlar
Okulu) açılması ve başına Osman Hamdi Bey’in getirilmesi, Osmanlı resim sanatı
için bir dönüm noktası olmuştur
** Osmanlı müziği,
18. yy’da zirveye ulaşmıştır. İsmail Dede Efendi, en önemli Osmanlı
müzisyenle-rinden biridir… II. Mahmut, kapatılmış olan Mehterhane’nin yerine
Mızıka-yı Hümayûn’u kurdurttu ve başına Donizetti Paşa’yı getirtti… Aydın
zeybeğini piyanoya uyarlayan ilk kişi: Padişah
V. Murat.
e-**CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK SANATI
I. Millî Mimarlık Akımı :
- Osmanlı’nın son
döneminde (20. yy başı) ortaya çıkan ve mimarîde Avrupa etkisine bir tepki
ola-rak gelişen yerli bir mimarî akımdır. 1910-1930 yılları arasında etkili
oldu. Klasik dönem Osmanlı mimarîsine özgü kubbe ve kemer gibi unsurları
yeniden kullandıkları için “Neoklasik Osmanlı mima-rî akımı” olarak da bilinir.
En önemli temsilcileri: Mimar Kemalettin ve Vedat
Tek.
- Bu akımın en
önemli eserleri: Yeşilköy Mecidiye Camii, Vakıf İş Hanı, Edirne Gar Binası
(bugünkü Trakya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi binası), Gazi Osman Paşa
Türbesi, V. Mehmet Reşat Türbesi [Mimar Kemalettin] II. TBMM binası, Sultanahmet Tapu Kadastro
binası [Vedat Tek].
II. Millî Mimarlık Akımı
:
-Türkiye’de
1938-1950 arasında etkili oldu. II. Dünya Savaşı’nın olumsuz şartlarının
ülkemizde yarattığı millî birlik ve beraberlik ruhunun mimarîye yansımasıdır.
Modern ve millî mimarî unsurları bir arada kullandılar. En önemli temsilcileri:
Emin
Onat ve Orhan Arda (Anıtkabir’in mimarları).
Resim :
- 1883’te kurulan
Sanayi-i Nefise Mektebi; 1928’de Güzel Sanatlar Akademisi’ne, 1982’de ise Mimar
Sinan Üniversitesi’ne dönüştürüldü. Bu okuldan mezun olan ve 1914
Kuşağı olarak bilinen İbrahim Çallı,Hüseyin Avni Lifij ve Namık İsmail
gibi isimler Avrupa empresyonizmini (izlenimcilik) Türk resim sanatına
taşımışlardır.
- Cumhuriyet
döneminin ilk sanatçı topluluğu: Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği
(1929).
- D
Grubu: Avrupa’nın Kübizm
sanat akımından etkilenen Türk ressamların 1933’te oluşturduğu bir gruptur. En
önemli temsilcisi: Abidin Dino.
Müzik :
- Atatürk’e göre,
yapılan inkılâpları halka anlatabilmek ve benimsetebilmek için yeni ve modern
bir müzik anlayışı şarttı. Cumhuriyet döneminde bu amaçla müzik alanında
yapılan çalışmalar şunlardır:
a-) Müzik
öğretmeni yetiştirebilmek için Ankara Musiki Muallim Mektebi
açıldı.
b-) Müzik öğretimi
görmeleri için Avrupa’ya Türk öğrenciler gönderildi.
c-) Halk müziği
eserleri derlendi ve notaya alındı.
d-) Osmanlı’nın
ilk resmî müzik okulu olan Darülelhan, İ.Ü. Devlet
Konservatuarı’na dönüştürüldü.
e-) İlk Türk
operası olan Özsoy Operası, Ahmet Adnan Saygun tarafından bestelenip sahnelendi.
f-) Güzel Sanatlar
Genel Müdürlüğü kuruldu (Müzik alanını da kapsar).
g-) Ankara Askerî
Mızıka Okulu kuruldu.
