OSMANLIDA
KÜLTÜR VE MEDENİYET
A-DEVLET ANLAYIŞI
KUT ANLAYIŞI:
Göktanrı
tarafından devleti yönetme yetkisinin bir aileye verilmesidir. Osmanlı devlet
anlayışında kut yetkisi Osmanoğullarına verilmiştir.
Devleti
yönetme yetkisi babadan oğluna (veraset sistemi) kan bağı yoluyla erkek
çocuklara geçer.
Göktanrı
tarafından halk Hükümdara emanet edilmiştir, hükümdar adil olmalı; aynı şekilde
halk, hükümdara itaat etmelidir
- İlk Türk devletlerinde yönetme yetkisi hanedan üyelerine verilmiştir
·
I.
Murat döneminde yapılan değişiklikle, devleti yönetme
yetkisi hükümdar ve oğulları verilmiş
·
II.
Mehmet döneminde yapılan değişiklikle, devleti yönetme
yetkisi hükümdara verilmiş
·
III.
Mehmet döneminde sancağa çıkma usulü kaldırıldı
yerine kafes usulü getirilmiş
·
I.
Ahmet döneminde yapılan değişiklikle, devleti yönetme yetkisi hanedanın en yaşlı ve
tecrübeli olan kişiye verilmiş. (Bu sisteme Ekber Erşed adı verilir)
B-DEVLET YÖNETİMİ
1-MERKEZ
TEŞKİLATI (başkent): Üç kısımdan meydana gelir.
a- PADİŞAH:
devletin
mutlak hakimidir ve devleti yönetir. Bütün yetkiler padişahta toplanır.
b- SARAY: TOPKAPI SARAYI
·
Birun
(sarayın dış kısmı, padişah burada işlerini yapardı)
·
Enderun
(sarayın iç kısmı) devlet memurlarının yetiştiği okul (saray okulu)
·
Harem
(hükümdarın ailesiyle beraber yaşadığı yer)
c- DİVANI HÜMAYUN:
Devlet
meselelerinin görüşülüp karara bağlandığı meclis (TBMM-Bakanlar Kurulu)
DİVANI HÜMAYUN ÜYELERİ:
Padişah:
fatih dönemine kadar divana başkanlık etmişlerdir. Fatihten sonra divana
sadrazam başkanlık etti.
A-SEYFİYE
(ASKERİ) SINIF:
Sadrazam(veziriazam):
fatihten
itibaren divana başkanlık etti. Padişahtan sonra en yetkili devlet
yöneticisidir. Sadrazam konaklarına Babı ali denir. Fatihten sonra devşirme
kökenli olanlar sadrazam olmaya başladı. Serdarı Ekrem unvanıyla orduya
komutanlık etmişlerdir. (bugün ki başbakan)
Kubbealtı vezirleri:
sadrazama
yardımcı olan devlet memurlarıdır.
(bugün
ki başbakan yardımcıları)
Kaptan-ı Derya :
Bugün
ki deniz kuvvetleri komutanı (donanma
komutanı)
Yeniçeri Ağası:
İstanbul’un
güvenliğinden sorumlu kişidir.
B-KALEMİYE SINIFI:
Defterdar:
Devlet
hazinesinden sorumlu kişi (maliye bakanı)
Nişancı:
devlet
yazışmalarını yapar, padişahın tuğrasını
taşır ve yeni fethedilen toprakları tahrir
defterlerine kaydeder.
Ressül küttap:
Dışişleri bakanı
C-İLMİYE
SINIFI:
Kazasker:
Şeri
ve örfi davalara bakar. Medrese eğitimi alanlar kazasker olabilir. Kadı ve
Müderrislerin atamasını yapar. (adalet
bakanı)
Şeyhülislam:
Divanda
alınan kararların dine uygun olup olmadığını inceler.
2-TAŞRA TEŞKİLATI (başkent dışındaki yerler)
Eyalet yöneticisi: BEYLERBEYİ
Sancak yöneticisi: SANCAKBEYİ
Kaza yöneticisi: KADI
Köy yöneticisi: KÖY KETHÜDASI
Taşrada görevli devlet
memurları
ŞEHREMİNİ:
Belediye başkanı
MUHTESİP:
Zabıta
SUBAŞI:
Polis
KADI: Hâkim
-kaymakam
OSMANLI DEVLETİNDE EYALET
ÇEŞİTLERİ
A– MERKEZE BAĞLI EYALETLER: (İstanbul’a yakın)-
Anadolu ve Rumeli
Beylerbeyliği; dirlik sisteminin uygulandığı ve yıllıksız eyaletlerdir
(Salyanesiz
eyaletler )
Eyaletler sancaklara, sancaklar kaza ve köylere ayrılır.
Kazalarda subaşılar(güvenlik), kadılar(adalet)görevlidir.
B– MERKEZE
BAĞLI HÜKÜMET VE BEYLİKLER: (İstanbul’a az uzak)
İç işlerinde serbest, dış işlerinde Osmanlıya bağlılardı.
Kırım, Eflak, Erdel Beyliği ve Hicaz Emirliği. Hicaz Emirliği dışındakiler
yıllık vergi verirler ve ihtiyaç olduğunda orduya asker gönderirlerdi. ( Salyaneli
Eyaletler )
C– ÖZEL
YÖNETİMLİ EYALETLER: (İstanbul’a
uzak)
Bağdat, Mısır ve Tunus vs. Yıllık vergi verirler. Bu
eyaletlerin gelirleri iltizama verilirdi. (Toprakların kiralanması) Mültezim
ise kiralayan kişidir. (Salyaneli Eyaletler)
C-TOPRAK SİSTEMİ
DİRLİK SİSTEMİ (TIMAR
SİSTEMİ):
Devlet
komutanlarına ve memurlarına maaş yerine bir toprağın gelirini verdiği
sistemdir. Bu sistemde sipahi
toprağı ekip biçtikten sonra elde ettiği gelirden maaşını alır geri kalan para
ile devlete cebelü adı verilen
askerler yetiştirir.
Devlet
hazinesinden para çıkmadan hem maaş ödenmiş hem de asker yetiştirilmiştir.
Toprağın
işlenmesi, üretimin sağlanması ve sosyal refah düzeyini artırması ayrıca
bölgenin güvenliğinin sağlanması yönüyle önemli bir sistemdir.
Dirlik topraklar 3 kısma ayrılır;
A-Has topraklar (100.000- + akçe)
Geliri padişah ve divan üyelerine
verilir
B-Zeamet topraklar (20.000-100.000 akçe):
İkinci dereceden devlet adamlarına
verilir.
C-Tımar topraklar (3.000-20.000 akçe) Sipahilere verilir.
İltizam
sistemi (Mukaata Araziler
Osmanlı devlet gelirlerinin (vergilerin) bir bölümünün belli bir bedel karşılığında devlet
tarafından kişilere devredilerek toplanması yöntemi. Vergiyi toplamayı üstlenen
kişiye "mültezim" denirdi. Osmanlı devletinin nakit para ihtiyacının
olduğu dönemlerde uygulanmıştır.
(gerileme
ve dağılma döneminde uygulanmıştır)
D-ORDU
DEVŞİRME SİSTEMİ:
Hıristiyan
çocukların Türk ailelerin yanında Türk kültürü ve İslamiyet öğretilir sonra
acemioğlanlar ocağında eğitim görür bir kısmı yeniçeri ocağına bir kısmı ise Enderun
mektebine gönderildiği bu sisteme denir.
Hem
devlet memuru hem de asker yetiştirilirdi.
1- kapıkulu
ordusunun Bölümleri
(devşirme sistemi-pençik sistemi)
a) yeniçeri ocağı-hükümdar ordusu
b) acemioğlanlar ocağı-askeri eğitim veren okul
(ilkokul-ortaokul)
c) cebeciler-silah tamiri
d) topçular-top üretimi
e) lağımcılar- tünel kazma
f)
humbaracılar-el
bombası üretimi
2-
eyalet ordusu
a) tımarlı sipahiler: tımar sisteminde yetiştirilen
askerler
b) müsellemler-atlı askerler
c) azaplar-bekar erkeklerden oluşan askeri
birlik
d) akıncılar-sınır askeri
e) sakalar-su taşıyan asker
f)
deliler-ön
saflarda savaşan asker
E- TOPLUM YAPISI
1-
yönetenler(askeri sınıfI):
Vergi ödemezler
ve devletten maaş alırlar
Kazasker,
vezirler, veziriazam, defterdar, nişancı
(seyfiye, ilmiye (ulema), Kalemiye sınıfları)
2-
yönetilenler sınıfı (halk, reaya,
tebaa)
Devletin
toprağını (miri arazi) ekerler ve vergi
öderler
(Tüccar-çiftçi-göçebe sınıfı)
F- EĞİTİM
1-
örgün eğitim
·
Sıbyan
mektepleri (ilkokul)
·
Medreseler
(Sahanı seman) (üniversite)
·
Enderun
(memur yetiştiren okul)
·
Yeniçeri
ve acemioğlanlar ocağı (askeriokullar)
·
Rüştiye
(ortaokul)
·
İdadi
(lise)
·
Sultani
(yüksekokul-2 yıllık)
2-
yaygın eğitim
(tefsir,
fıkıh, kelam, hadis, hat, tezhip)
Cami, Tekke ve zaviye, Lonca teşkilatı
(mesleki eğitim kurumu)
G- HUKUK:
Hükümdarın aldığı kararlar Şerri
hukuka aykırı olamaz
A-Şerri hukuk
(Kadı ) : Kaynağını İslam hukukunda
alır.
B-Örfi hukuk
(Emri Dad)- Kaynağını töre,
adetlerden alır
J- VAKIF:
Zengin
kişilerin bazı gelirlerini Sağlık-bayındırlık-din işleri-eğitim gibi hayır
işlerine bağışlamasıdır. ( Medrese-imarethane-şifahane-köprü-çeşme-han )
K- SANAT:
Minyatür
(nakkaş)
Hat sanatı (hattat)-güzel
yazı yazma sanatı
Tezhip
(süsleme sanatı)
Ebru sanatı
Çinicilik
(süsleme sanatı) İznik-bursa çinisi
Kakmacılık
l- Osmanlı Devletinde Vergi Sistemi
Osmanlı
Devletinde vergiler “Şerri vergiler” ve “Örfi vergiler” olmak üzere ikiye ayrılıyordu.
Osmanlı
Devleti’nin diğer gelir kaynakları;
Savaşta
elde edilen ganimetlerin 1/5’i ( “pençik” ismi verilmekteydi.)
Gümrük,
maden, orman, tuzla vergileri.
Bağlı
beylik ve hükümetlerin ödediği vergiler.
1- ŞER’İ
VERGİLER:
Bunların
şeriatın emrettiği vergilerdi.
·
Öşür: Müslümanlardan alınan toprak ürünü vergisidir. Elde edilen ürünün onda
biri vergi olarak alınırdı.
·
Haraç: Müslüman olmayanlardan alınan toprak ve ürün vergisiydi
·
Cizye: Müslüman olmayan erkeklerden, askerlik görevi karşılığı alınan vergidir.
2- ÖRFİ
VERGİ : ÖRFİYYE ( RAİYYAT RÜSUMU )
Padişahın
iradesiyle konulan vergilerdi. Bunlardan bazıları düzenli olarak toplanırken
bazıları ise olağan üstü durumlarda toplanırdı.
·
Çift Resmi: Reayanın sipahiye ödediği toprak vergisi
·
İspenç: Gayr-i Müslimlerden alınan çift resmidir.
·
Çift Bozan Resmi: Toprağını izinsiz olarak terk eden veya üç yıl üst üste
ekmeyenlerden alınan vergidir.
·
Avarız Resmi: Olağanüstü hallerde, divanın kararı ve padişahın emri ile toplanan
vergilere denirdi.
·
Niyabet Rüsumu (Cerime) : Yerel yöneticileri halktan aldığı vergidir. Ayrıca suçlulardan
alınan cerimelerde bu guruba girerdi.
·
İhtisap Resmi: Damga tartı ölçü işlemlerinden alınan vergidir. (noter vergisi)
·
Ağnam Resmi: Reayadan hayvan sayısına göre alınan vergidir.
·
Müsadere: Devlet hazinesinden haksız kazanç sağlayarak zenginleşen kişilerin
mallarına devlet tarafından el konulmasıdır. Bu
uygulamaya II. Mahmut döneminde son verilmiştir. Böylece Osmanlı Devletinde“özel
mülkiyet” anlayışı gelişmeye başlamıştır
· İmdad-ı
Seferiyye: XIX. yy sonrasında ordunun
sefere çıkarken halktan aldığı vergidir.
·
Bac Resmi: Çarşı ve pazarlardan alınan işgaliye vergisidir.
·
Bennak / Arusane: Evlilik vergisidir.
·
Mücerred: Yirmi yaşının geçen kişilerden alınan bekarlık vergisidir.
· Derbent Resmi: Köprü ve geçitlerden alınan vergidir.
