Tarih Ansiklopedisi

 I. DÜNYA SAVAŞI (1914-1918)

I. DÜNYA SAVAŞI’NIN NEDENLERİ VE SAVAŞIN GELİŞİMİ

1914’te başlayıp 1918’e kadar süren I. Dünya Savaşı’na bütün devletler katılmamış olsa da etkisi dünya genelinde hissedildiği için adı dünya savaşı olarak tarihe geçmiştir.

İTTİFAK DEVLETLERİ: Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya (Osmanlı ve Bulgaristan sonradan katıldı.)

İTİLAF DEVLETLERİ: İngiltere, Fransa, Rusya (İtalya sonradan katıldı.)

 Savaşın Genel Nedenleri: Milliyetçilik akımı, Sömürgecilik yarışı, Ham madde ve pazar arayışı, Devletlerarası bloklaşma, Silahlanma yarışı

Savaşın Özel Nedenleri:  

Ø  Japonya’nın Uzak Doğu’da sömürgeler elde etmek istemesi (Almanlara ait sömürgeleri)

Ø  Fransa’nın Sedan Savaşı’nda, Almanya’ya kaptırdığı kömür yatakları açısından zengin olan Alsace Lorraine’i (Alsas Loren) geri almak istemesi

Ø  Avusturya-Macaristan’ın kendisi için tehlike olarak gördüğü Sırbistan’ı ortadan kaldırıp Doğu’ya doğru genişlemek ve Rusya’yı Balkanlar’dan uzaklaştırmak istemesi

Ø  Rusya’nın Balkanlar’daki bütün Slavları kendi idaresinde birleştirme isteği (Panslavizm politikası) ve sıcak denizlere ulaşma amacı

Ø  Almanya ve İtalya’nın siyasi birliklerini tamamlaması ve sömürgecilik rekabetine katılmaları

Ø  İngiltere ve Almanya arasındaki siyasal ve ekonomik rekabet

Ø  İtalya’nın Akdeniz ve çevresinde yeni sömürgeler ele geçirmek istemesi

I. DÜNYA SAVAŞIN BAŞLAMASI:

Ø 28 Haziran 1914’te Avusturya-Macaristan Veliahtı François Ferdinand (Fransuva Ferdinand) ve eşi, bir Sırp milliyetçisi tarafından suikast sonucu öldürüldü. Bu olay, İttifak ve İtilaf devletlerini savaşa sürükledi.

Ø 28 Temmuz 1914’te Avusturya-Macaristan, Sırbistan’a savaş ilan etti. Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğunu yanında yer aldı. Rusya ve İngiltere, Sırbistan’ın yanında yer aldı.

Ø Avrupa’da savaşın başlamasıyla birlikte Japonya da Asya’daki yayılmasını hızlandırmak için, İngiltere’nin yanında yer alarak Almanya’ya savaş ilan etti.

Ø İtalya taraf değiştirerek, İtilaf Devletleri’nin yanında savaşa katıldı.

Ø Osmanlı Devleti, Rus  topraklarını bombalamış ve Almanya’nın yanında savaşa girmiştir.

Ø Çanakkale Muharebeleri’nden sonra Bulgaristan, İttifak Devletleri’nin yanında savaşa katıldı.

I. DÜNYA SAVAŞI VE OSMANLI DEVLETİ

Ø Dünya Savaşı başladığında tarafsız olan Osmanlı Devleti, böyle bir savaşta yalnız kalmamak için ittifak girişimlerinde bulundu. İtilaf Devletleri’nin yanında yer almayı hedefleyen Osmanlı Devleti’nin talebi reddedildi.

Ø İtilaf Devletleri, Osmanlı topraklarını aralarında paylaşmayı amaçladıkları için Osmanlı Devleti’nin savaşa katılmayıp tarafsız kalmasından yanaydı. Osmanlı Devleti tarafsız kalırsa İngiltere ve Fransa, müttefikleri olan Rusya’ya yardım edebilmek için Boğazlardan serbestçe geçebileceklerdi.

Ø Osmanlı Devleti tarafsız kalması karşılığında; kapitülasyonların kaldırılması, Ege Adaları’nın kendisine verilmesi, Mısır meselesinin çözümü gibi isteklerde bulundu. Fakat İngiltere ve Fransa bu isteklere olumlu yanıt vermediler.

Ø Osmanlı Devleti, İtilaf Devletleri’ne yaptığı ittifak önerisinin reddedilmesi üzerine Almanya’ya yakınlaştı.  İttihat ve Terakki yöneticileri, Almanya’ya karşı sempati duyuyorlardı ve Almanların savaşı kazanacağına kesin gözüyle bakıyorlardı.

Ø Almanya, Osmanlı Devleti’ni savaşa sokarsa yeni cepheler açılacak ve Almanya’nın savaş yükü de hafifleyecekti. Ayrıca halifeliğin Müslümanlar üzerindeki nüfuzundan faydalanacak, İngiltere’nin sömürgeleriyle bağlantısını kesebilecek, cephelerde rahatlayacaktı.

Ø Akdeniz’de bulunan Almanların iki savaş gemisi olan Goeben (Goben) ve Breslau (Brislav), İngiliz donanmasından kaçarak Çanakkale’ye sığınmaları, Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesine yol açan olayların başlangıcı oldu. Karadeniz’e açılan bu gemiler, Rusya’nın Sivastopol, Odesa gibi limanlarını top ateşine tuttu (29 Ekim 1914). Osmanlı Devleti’nin savaşa katılmasıyla savaş daha geniş bir alana yayıldı.

Ø V. Mehmet Reşad, halife sıfatıyla cihat ilan etti; Müslümanları İngiltere, Fransa ve Rusya’ya karşı savaşa çağırdı.

OSMANLI DEVLETİNİN SAVAŞTIĞI CEPHELER

Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı sırasında iki farklı cephe türünde mücadele etti.

A-SINIRLARINDA AÇILAN CEPHELER

Kafkas, Kanal, Çanakkale, Irak, Hicaz-Yemen, Suriye-Filistin

B-SINIRLARI DIŞINDA SAVAŞILAN CEPHELER

Galiçya, Makedonya, Romanya

SAVAŞ SONA ERERKEN

Ø 1917’de yaşanan en önemli gelişmelerden biri de Rusya’daki Bolşevik İhtilali’dir (7 Kasım 1917). İktidara gelen Bolşevik yönetimi, İttifak Devletleri ile 3 Mart 1918’de Brest Litowsk Antlaşması’nı imzalayarak savaştan çekildi.

Ø Bolşevik yönetimi, Çarlık hükûmetinin bütün gizli antlaşmalarını dünya kamuoyuna açıkladı. Osmanlı Devleti’nin paylaşıldığı gizli antlaşmalar da bu şekilde açığa çıktı.

Ø İtilaf Devletleri, Rusya’nın çekilmesiyle oluşan boşluğu ABD ile tamamladılar.

Ø Amerikan ticaret gemilerinin, Alman denizaltıları tarafından batırılması üzerine ABD, Almanya’ya savaş ilan etti (2 Nisan 1917).

Ø ABD savaşa katılınca savaş İtilaf Devletleri’nin lehine sonuçlandı.

 Not: ABD, I. Dünya Savaşı’na katılarak aynı zamanda ilk kez Monroe (Morö) Doktrini’nden de ayrılmıştır.

İTTİFAK DEVLETLERİ İLE İMZALANAN ATEŞKES ANTLAŞMALARI (MÜTAREKE)

Ø Selanik Ateşkes Antlaşması (29 Eylül 1918) ile Bulgaristan savaştan çekildi.

Ø Osmanlı Devleti bu tehlike karşısında ateşkes istedi ve Mondros Mütarekesi’ni (ateşkes) İtilaf Devletleri ile imzaladı (30 Ekim 1918).

Ø Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, iç karışıklıklarının da artmasıyla birlikte, Villa Gusti Ateşkesi’ni imzalayıp savaştan çekildi (3 Kasım 1918).

Ø Almanya da Rethondes (Rethıns) Ateşkes Antlaşması’nı (11 Kasım 1918) imzalayarak savaştan çekildi.

I. DÜNYA SAVAŞININ SONUÇLARI

Ø İngiltere, savaştan en kârlı çıkan devlet oldu.

Ø Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya ve Osmanlı imparatorlukları savaş sonunda dağıldı.

Ø Bu topraklarda Türkiye Cumhuriyeti, Polonya, Çekoslovakya, Yugoslavya, Macaristan gibi yeni millî ve bağımsız devletler kuruldu.

Ø Sömürgecilik anlayışı yerini manda ve himaye anlayışına bıraktı.

Ø Rusya’da Sosyalizm, Almanya’da Nazizm, İtalya’da Faşizm gibi yeni siyasi rejimler ortaya çıktı.

Ø Dünya Savaşı’nda kimyasal silahlar, denizaltı ve tank gibi savaş araçları ilk kez kullanıldı.

Ø Milyonlarca insan hayatını kaybetti. Dünya barışını korumak amacıyla Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) kuruldu.

Ø Dünya Savaşı sonunda yenilen devletlerle imzalanan barış antlaşmalarının koşulları çok ağırdı. Bu ağır koşullar, II. Dünya Savaşı’nın çıkmasının en önemli nedenlerinden biri olmuştur. 

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN PAYLAŞILMASINI ÖNGÖREN GİZLİ ANTLAŞMALAR

İSTANBUL ANTLAŞMASI (18 MART-10 NİSAN 1915):

Ø İngiltere, Fransa ve Rusya arasında imzalanmıştır.

Ø Buna göre; Boğazlar, Midye-Enez çizgisine kadar Trakya, Gelibolu Yarımadası, Sakarya Irmağı’na kadar Kocaeli Yarımadası ile İmroz ve Bozcaada savaştan sonra Rusya’ya bırakılacaktı. 

LONDRA ANTLAŞMASI (26 NİSAN 1915):

Üçlü İtilaf Devletleri, İtalya’yı kendi yanlarına çekmek için bu antlaşmayı İtalya’yla imzalamışlardır. Bu antlaşmaya göre Antalya, Rodos ve On İki Ada İtalya’ya bırakılacaktı. 

SYKES-PİCOT (SAYKS PİKO) ANTLAŞMASI (26 NİSAN 1916):

Ø Bu antlaşmayla Rusya’ya; Kafkas sınırına yakın yerler, yani Van ve Erzurum illeriyle Trabzon ve Bitlis illerinin doğu bölümleri; Sivas, Harput (Elazığ) ve Diyarbakır illerinin bir kısmı bırakılacaktı.

Ø Fransa’ya; Adana ile Beyrut illeri; Halep, Harput ve Diyarbakır illerinin büyük kısmı; Şam ve Sivas illerinin bir kesimi ve Cebel-i Lübnan sancağının tamamı bırakılacaktı.

Ø İngiltere’ye Bağdat ve Basra illerini de içeren Güney Irak bırakılacaktı.

Ø Rusya’nın isteği üzerine Trabzon’a kadar Doğu Karadeniz kıyıları ve Doğu Anadolu da Rusya’ya bırakılacaktı.

ST. JEAN DE MAURIENNE (SEN JAN DÖ MORYEN) ANTLAŞMASI (17 NİSAN 1917):

İngiltere, Fransa ve İtalya arasında yapılan bu antlaşmaya göre; Antalya, Menteşe Sancağı ve Konya ilinin bir kısmı ile İzmir ve kuzeyi İtalya’ya bırakılacaktı.

MONDROS MÜTAREKESİ  (ATEŞKES ANTLAŞMASI) (30 EKİM 1918)

Mondros Mütarekesi’nin Maddeleri ve Uygulanması

Ø Savaşın sonlarına doğru Osmanlı Devleti’nde V. Mehmet Reşad’ın vefat etmesiyle VI. Mehmet Vahdettin tahta çıktı. Sadrazam Talat Paşa istifa etti.

Ø Osmanlı Devleti’ni savaşa sokan İttihat ve Terakki yönetimden çekildi.

Ø Ahmet İzzet Paşa başkanlığında yeni hükûmet kuruldu ve bu hükûmet Wilson İlkeleri doğrultusunda imzalanacak bir ateşkes istedi.

Ø İstanbul Hükûmeti tarafından Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlığında görevlendirilen heyet, Limni Adası’nın Mondros Limanı’na gitti. İtilaf Devletleri’ni temsil eden Amiral Calthorope (Kalthorp) ile -İngilizlerin Agememnon adlı zırhlı savaş gemisinde 27 Ekim 1918’de ateşkes görüşmeleri başladı.

Ø Yapılan görüşmeler sonucunda 25 madde hâlinde düzenlenen Mondros Mütarekesi imzalandı (30 Ekim 1918).

Mondros Mütarekesi’nin bazı maddeleri şunlardır:

Ø Boğazlar İtilaf Devletleri’ne açılacak, Karadeniz’e girişler serbest olacak, Karadeniz ve Çanakkale’deki istihkâmlar İtilaf Devletleri tarafından işgal edilecek.

Ø Osmanlı orduları terhis edilecek; ordunun taşıt, araç gereç, silah ve cephanesine İtilaf Devletleri tarafından el konulacak.

Ø Osmanlı Devleti’nin elindeki tüm savaş esirleri ile esir ya da tutuklu bulunan bütün Ermeniler serbest bırakılacak fakat İtilaf Devletleri’nin elindeki Türk savaş esirleri geri verilmeyecek.

Ø İtilaf Devletleri güvenliklerini tehdit eden bir durum karşısında, herhangi bir stratejik noktayı işgal hakkına sahip olacak (Madde 7).

Ø Vilayet-i Sitte denilen altı doğu ilinde (Erzurum, Van, Bitlis, Sivas, Harput, Diyarbakır) herhangi bir karışıklık çıkarsa İtilaf Devletleri buraları işgal hakkına sahip olacak (Madde 24).

Ø Toros Tünelleri, İtilaf Devletleri tarafından işgal edilecek.

Ø Tüm liman ve tersaneler İtilaf Devletleri’nin kontrolünde olacak.

Ø Hükûmet haberleşmesi dışındaki telsiz, telgraf ve kablolar (iletişim hatları) İtilaf Devletleri’nin denetimi altında olacak.

Ø İran içlerinde ve Kafkasya’da bulunan Osmanlı kuvvetleri, I. Dünya Savaşı’ndan önceki sınırlara çekilecek.

Ø Kömür, akaryakıt ve benzer kaynaklarda, ülkenin ihtiyaçları karşılandıktan sonra, İtilaf Devletleri’ne satın alma kolaylığı sağlanacak.

Ø Suriye, Irak, Hicaz, Yemen, Asir, Trablusgarp ve Bingazi’de Osmanlı kuvvetleri ve subayları en yakın İtilaf Devletleri komutanlığına teslim olacak. 

Not: Mondros Mütarekesi’nin 7 ve 24. maddeleri, İtilaf Devletleri’nin Osmanlı topraklarında istedikleri yerleri işgal etmelerine zemin hazırlamıştır.

NOT: MONDROS MÜTAREKESİ’NİN İMZALANMASINDAN HEMEN SONRA;

Ø İngiltere, Musul’a girerek ateşkese rağmen Osmanlı topraklarındaki ilk işgalini gerçekleştirdi (3 Kasım 1918).

Ø Fransa da Adana ve çevresini işgal etti.

Ø Yunanistan ve İtalya da kendilerine vadedilen yerleri ele geçirmek için işgal hareketlerine başladılar.

Ø 13 Kasım 1918’de İtilaf donanması İstanbul’a gelerek Dolmabahçe Sarayı önlerinde demir attı. Osmanlı Devleti’nin başkenti de fiilen işgal edilmiş oldu.

PARİS BARIŞ KONFERANSI

Ø 18 Ocak 1919’da Paris Barış Konferansı toplandı. Konferansın toplanma amacı, savaşı kaybeden devletlerle yapılacak olan barışın esaslarını görüşmekti.

Ø Konferansa otuz iki devlet katıldı.

Ø ABD, İngiltere, Fransa, Japonya ve İtalya konferansta etkili olan devletlerdi.

Ø Konferansa bizzat katılan ABD Başkanı Wilson’un temel amacı, Cemiyet-i Akvamın (Milletler Cemiyeti) kurulmasını sağlamaktı.

I.                    DÜNYA SAVAŞI’NI BİTİREN ANTLAŞMALAR

ALMANYA İLE İMZALANAN VERSAİLLES (VERSAY) ANTLAŞMASI’NA GÖRE:

Ø Almanya, Fransa ve Belçika’dan daha önceden aldığı bütün toprakları geri verecek.

Ø Almanya’nın bütün sömürgeleri İngiltere, Fransa ve Japonya arasında paylaşılacak.

Ø Almanya’da zorunlu askerlik kaldırılacak, Alman ordusu 100 bin kişiye indirilecek. Deniz kuvvetleri sınırlandırılacak. Denizaltı ve savaş uçağı yapması yasaklanacak.

Ø Almanya savaş tazminatı (tamirat borcu adı altında) ödeyecek.

AVUSTURYA İLE İMZALANAN SAİNT GERMAİN (SEN JERMEN) ANTLAŞMASI’NA GÖRE:

Ø Avusturya-Macaristan İmparatorluğu parçalandı.

Ø Macaristan, Çekoslovakya ve Yugoslavya bağımsız oldu.

Ø Milletler Cemiyetinin izni olmadan Almanya ile birleşmeyecek.

Ø Avusturya’da zorunlu askerlik kaldırılacak ve Avusturya ordusu 30 bin kişiyle sınırlandırılacak.

Ø Avusturya savaş tazminatı ödeyecek.

BULGARİSTAN İLE İMZALANAN NEUİLLY (NÖYYİ) ANTLAŞMASI’NA GÖRE:

Ø Güney Dobruca Romanya’ya; Gümülcine ve Dedeağaç Yunanistan’a; Tsaribrod ve Srurmitsa Yugoslavya’ya bırakılacak.

Ø Bulgaristan’da zorunlu askerlik kaldırılacak. Ordusu 25 bin kişi ile sınırlandırılacak, deniz ve hava kuvveti oluşturması yasaklanacak.

Ø Bulgaristan savaş tazminatı ödeyecek.

MACARİSTAN İLE İMZALANAN TRİANNON (TİRİYANON) ANTLAŞMASI’NA GÖRE:

Ø Presburg bölgesi Çekoslovakya’ya; Bosna Hersek Yugoslavya’ya; Transilvanya Romanya’ya; Burgerland Avusturya’ya bırakılacak.

Ø Macaristan’da zorunlu askerlik kaldırılacak, ordusu 35 bin kişi ile sınırlandırılacak, deniz ve hava kuvveti oluşturması yasaklanacak.

Ø Macaristan savaş tazminatı ödeyecek.

ÖNEMLİ: Bu Antlaşmalarla yenilen İttifak Devletleri’ne dayatılan ağır şartlar bu devletlerin kamuoyunda derin bir hoşnutsuzluk oluşturdu. Oluşan hoşnutsuzluk savaşın getirdiği ekonomik yıkımla birleşince Avrupa’da uzun süreli bir barışı sağlamak imkânsız olmuştur.