• 11. yüzyılın ilk yarısında Tuğrul ve Çağrı Beyler döneminde İran’da kurulmuş bir Türk-İslam Devletidir.
• 117 yıl hüküm süren Büyük Selçuklular, en güçlü olduğu Melikşah devrinde İran, Irak, Orta Asya, Kafkaslar, Anadolu ve Suriye topraklarında hüküm sürmüştür.
• 1040 Dandanakan Savaşı sonucunda Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuş, Gazneliler dağılma dönemine girmiştir.
• Tuğrul Bey’in, Şii tehdidine karşı Abbasi Halifesini korumasıyla Türkler, İslam dünyasının koruyucusu görevini üstlenmişlerdir.
• Tuğrul Bey’in hayatını kaybetmesiyle Çağrı Bey’in oğlu Alparslan 1063 yılında hükümdar olmuştur. Sultan Alparslan döneminde Bizanslılarla önemli mücadeleler yapıldı. Doğu Anadolu’daki Ani Kalesi (Kars) Bizanslılardan alınan ilk toprak parçası oldu.
• Pasinler Savaşında Bizanslılara karşı zafer kazanan Sultan Alparslan, 1071 tarihli Malazgirt Savaşıyla hem Bizanslılara karşı zafer kazanmış hem de Bizans İmparatoru Romen Diyojeni esir almıştır.
• Malazgirt Zaferi Türk tarihinde önemli bir yeri vardır; çünkü bu zaferle Türkler Anadolu’ya girmeye başlamış, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması başlamıştır.
• Sultan Alparslan’ın ölümünden sonra oğlu Melikşah 1072 yılında hükümdar olmuştur. Melikşah’ın hükümdarlığını tanımayan Sultan Alparslan’ın kardeşi yani Melikşah’ın amcası Kavurd isyan etmiş ve isyanın bastırılmasından sonra Kavurd idam edilmiştir.
Not: Kirman şehrinde valilik yapan Sultan Alparslan’ın kardeşi Kavurd, Sultan Alparslan’ın ölümünden sonra hükümdarlığın hakkı olduğunu savunmuş ve bu sebeple isyan etmiştir.
• Melikşah devri Selçukluların en parlak dönemi yaşanmış ve ele geçirilen tüm topraklarda siyasi birlik sağlanmıştır. Melikşah’ın zehirletilerek öldürülmesinden sonra hanedan üyeleri arasında taht mücadelesi yaşanmış ve Selçuklular güç kaybetmiş, siyasi birlik bozulmuştur.
• Melikşah’ın ölümünden sonra çıkan taht mücadelesinden Berkyaruk’un 1094 yılında zaferle çıkması da devletin güç kaybetmesine derman olamamıştır.
• Berkyaruk devrinde Büyük Selçuklular dört parçaya ayrılmış ve Siyasi Birlik bozulmuştur. (Irak-Horasan, Kirman, Suriye ve Anadolu Selçukluları)
• Berkyaruk devrinde Haçlılara karşı savaşılmış, herhangi bir başarı elde edilememesinin yanında Antakya ve Kudüs toprakları Haçlıların kontrolüne girmiştir.
• Berkyaruk’un ölümünden sonra çıkan taht mücadelesinden Muhammed Tapar 1105 yılında zaferle çıkmış ve Büyük Selçuklu hükümdarı olmuştur.
• Bu dönemde haçlılarla yapılan savaşlarda herhangi bir başarı kazanılamadı.
• Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra Melikşah’ın oğlu Sultan Sencer 1118 yılında hükümdar olmuştur.
• Sultan Sencer’in ilk zamanlarında Büyük Selçuklular biraz toparlanmış olsa da, 1141’deki Katvan Savaşında Karahitaylılara karşı alınan yenilgi sonrasında devlet gerileme ve dağılma dönemine girdi.
• Sultan Sencer’in 1157 yılında hayatını kaybetmesiyle Büyük Selçuklu Devleti yıkılmış ve topraklarının büyük bir kısmı Harzemşahların kontrolüne girmiştir.
Büyük Selçuklu Devleti önemli bilgiler
• Sultan Alparslan ve Melikşah dönemlerinde toplamda 29 yıl Vezirlik yapan Nizamülmülk’ün çabalarıyla ilkin Bağdat’ta daha sonra önemli şehirlerde (İsfahan, Rey, Merv, Basra, Musul) Nizamiye Medreseleri açılmıştır.
• Devlet yönetimiyle ilgili bilgilere yer veren ‘’Siyasetname’’ adlı eser Nizamülmülk tarafından yazılmıştır.
• Hasan Sabah’ın Alamut Kalesinde kurmuş olduğu Batını Tarikatı’nın en aktif olduğu dönem Büyük Selçuklular zamanıdır. Vezir Nizamülmülk, Sultan Melikşah ve birçok devlet adamı Batınilerin suikastları sonucu öldürülmüşlerdir.
• Melikşah’ın ölümüyle Büyük Selçuklularda taht kavgaları çıkmış ve siyasi birlik bozulmuştur. Bu gelişmelerin neticesinde Anadolu’da I. Dönem Türk Beylikleri kurulmuştur. (Danişmentliler, Mengücekliler, Saltuklular, Artuklular ve Çaka Beyliği)
• Anadolu’nun İslamlaşmasında ve Türkleşmesinde önem arz eden Büyük Selçuklular, Devlet Teşkilatlanması yönüyle Anadolu Selçuklularına örnek olmuş, Anadolu Selçuklu Devleti de Osmanlılara örnek olmuştur.
• Büyük Selçukluların ilk başkenti Nişabur şehridir, daha sonraları başkent Rey şehrine, Melikşah devrinde ise İsfahan’a taşınmıştır.
• Saray’da-Ordu’da Türkçe dili, Resmi işlerde-Edebiyat’ta Farsça dili ve Eğitim’de-Bilim’de Arapça dili kullanılmıştır.
• Oğuzların Kınık boyuna mensup olan Büyük Selçuklularda, devlet toprakları hanedan üyelerinin ortak malı sayılmış ve bu nedenle Melikşah’ın ölümünden sonra taht kavgaları şiddetlenmiştir.
• Devlet meseleleri ‘’Divan-ı Ala’’ adı verilen meclislerde görüşülmüş, Eyaletlere vali olarak görevlendirilen hükümdar çocuklarına ‘’Melik’’ adı verilmiştir.
• Mescidi Cuma (İsfahan/İran), Sultan Sencer Türbesi (Merv/Türkmenistan) Büyük Selçuklulara ait en önemli mimari yapılarıdır.
